Kraje europejskie stoją przed wyzwaniem związanym z ekonomicznymi i społecznymi konsekwencjami starzenia się ludności. W szczególności, systemy emerytalne muszą dostosowywać się do zachodzących zmian, utrzymując z jednej strony stabilność finansową związaną ze zrównoważeniem wpływów ze składek oraz wydatków na emerytury, a jednocześnie adekwatność świadczeń, związaną z ochroną emerytów przed ubóstwem oraz wygładzeniem konsumpcji w przebiegu życia, czyli zapewnieniem możliwości finansowania potrzeb konsumpcyjnych na każdym etapie przebiegu życia, bez względu na dochód osiągany z pracy.
Jednym z kluczowych instrumentów, który jest stosowany do osiągnięcia tych celów jest wiek emerytalny. Formalnie stanowi on ustaloną w prawie granicę, po przekroczeniu której – przeciętnie rzecz biorąc – osoby w znacznym stopniu tracą zdolność do wykonywania pracy (tzw. ryzyko starości). Jednak już od lat 70-tych XX wieku w wielu krajach rozwiniętych wiek emerytalny stał się instrumentem polityki społecznej oraz rynku pracy. W szczególności, w latach 70-tych i 80-tych wcześniejszy wiek emerytalny był postrzegany jak rozwiązanie pozwalające na zmniejszenie podaży pracy, szczególnie wśród osób o relatywnie niskich kompetencjach a zbliżających się do wieku emerytalnego. Często uważano, że osoby przechodzące na wcześniejszą emeryturę uwalniają miejsca pracy dla młodych. Jednakże szereg dowodów ekonomicznych pokazuje, że zasób miejsc pracy nie jest stały, a odchodzący na emeryturę nie uwalniają miejsc pracy dla młodych. Wręcz przeciwnie, z powodu większych wydatków systemów emerytalnych rosną koszty pracy, co ogranicza podaż miejsc pracy. Generalnie, dobra sytuacja na rynku pracy sprzyja zarówno zatrudnieniu i najmłodszych i najstarszych uczestników rynku pracy. Ponadto, utrzymywano niższy wiek emerytalny kobiet, który wynikał w dużym stopniu z uwarunkowań i norm kulturowych, typowych dla tradycyjnych społeczeństw.
Polityce niskiego wieku emerytalnego w krajach rozwiniętych sprzyjała sytuacja demograficzna i ekonomiczna. Od lat 70-tych XX w. do początku XXI w. Europa korzystała z tzw. pierwszej dywidendy demograficznej, czyli sytuacji, kiedy liczba osób w wieku produkcyjnym rosła szybciej niż osób w wieku nieprodukcyjnym. Dywidenda demograficzna sprzyjała wzrostowi gospodarczemu, a jednocześnie utrzymywaniu stabilności systemów emerytalnych, gdyż relacja między aktywnymi zawodowo i osobami korzystającymi ze świadczeń była wysoka.
W efekcie starzenia się populacji, okres pierwszej dywidendy demograficznej skończył się na przełomie XX i XXI w. Było to jedną z przyczyn zmiany kierunku polityki dotyczącej wieku emerytalnego. Począwszy od przełomu wieków, w krajach OECD widoczne jest stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, a także stopniowe zmniejszanie luki pomiędzy wiekiem emerytalnym kobiet i mężczyzn. Podnoszenie wieku emerytalnego w istotnym stopniu wpływa na relację pomiędzy osobami aktywnymi zawodowo i korzystającymi ze świadczeń, a w efekcie zwiększa stabilność finansową systemów emerytalnych. Co więcej, w perspektywie mikroekonomicznej, wyższy wiek emerytalny i dłuższa aktywność zawodowa przekładają się również na wyższe emerytury, a przez to przyczyniają się do poprawy adekwatności systemów emerytalnych.
Proces podnoszenia wieku emerytalnego nie jest zakończony. Większość krajów rozwiniętych planuje stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego także w przyszłości. Zgodnie z danymi z Ageing Report 2018 (European Commission 2018) do 2050 r. 23 kraje podniosą wiek emerytalny kobiet i wyrównają go z wiekiem emerytalnym mężczyzn, a dziewięć z tych krajów podniesie również wiek emerytalny mężczyzn. W efekcie, w połowie krajów UE, ustawowy wiek emerytalny będzie wyższy niż 65 lat. W dziewięciu krajach wiek emerytalny zmienia się wraz z dalszym trwaniem życia (Włochy, Finlandia, Portugalia, Grecja, Dania, Holandia, Cypr, Słowacja, Malta), co oznacza, że w ciągu kolejnych kilku dekad ustawowy wiek emerytalny w niektórych krajach przekroczy 70 lat.
Jednocześnie następuje wyrównywanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. Kraje, w których w 2016 r. wiek emerytalny kobiet był niższy niż mężczyzn stopniowo go podnoszą (Austria, Bułgaria, Czechy, Łotwa, Słowacja). Jedynie w Polsce i w Rumunii wiek emerytalny kobiet i mężczyzn pozostaje różny. W Polsce w 2050 r., jeżeli obecne przepisy będą utrzymane, kobiety będą przechodziły na emeryturę najwcześniej ze wszystkich krajów w Unii Europejskiej.
Autorzy publikacji: dr hab. Agnieszka Chłoń-Domińczak, prof. Filip Chybalski, dr Michał Rutkowski
Publikacje poseminaryjne w mediach:
Reczpospolita
Interia Biznes
Spidersweb Bizblog
A. Chłoń-Domińczak, Nie ma ucieczki przed późniejszą emeryturą, „Rzeczpspolita”, 03.01.2021 https://www.rp.pl/Opinie/301039957-Nie-ma-ucieczki-przed-pozniejsza-emerytura.html
M. Rutkowski, Dylemat emerytalny, „Rzeczpospolita”, 18.01.2021 https://www.rp.pl/Opinie/301189897-Dylemat-emerytalny.html
M. Góra, Demografia jest silniejsza od polityki, „Rzeczpospolita”, 04.03.2021 https://www.rp.pl/Opinie/303049850-Marek-Gora-Demografia-jest-silniejsza-od-polityki.html?fbclid=IwAR1_76FRD4yNspG7rCDdgSUuguglmSxd3Lgebj3riqbg-4fQ0HVsjYi8aG8
